چگونه می توان صبر کنیم و در برابرحرف دیگران که باب میل نیست و حاوی تهمت و دروغ است، صبر کنیم و واکنش نشان ندهیم و در برابر این جور افراد چکار انجام بدهیم و چه بگوییم؟

راه بنیادین تحصیل خوش اخلاقى و صبر در برابر اخلاقیات ناملایم که با طبع ما سازگار نیست، این است که نگاه توحیدی و عرفانی به هستی و انسانها داشته باشیم. یعنى توجه به این معنى که تمامى انسان ها در حقیقت مظاهر و آفریده های حق تعالى هستند و هر گونه برخوردى با آن ها، در واقع برخورد با آفریننده آنان محسوب مى‏شود. احترام و مهربانى با هر انسانی، در واقع احترام به پدیدآورنده‏ى او به حساب می آید و ترش روئى و نا مهربانى با ایشان نیز بی ارتباط با خالق آن ها نیست. در یک مثال ساده چگونه است که احترام و برخورد نیک و بد ما با فرزند کسی که او را می شناسیم، به نحوی به پدر او باز می گردد، ما اگر با فرزند شخصیتی که او را دوست می داریم روبرو شویم، او را به خاطر پدرش گرامی می داریم و یا ممکن است نسبت به فرزند یک شخصت ستمگر و دشمن خدا، روی خوش نشان ندهیم، هرگونه معامله ای با خلق نیز در حقیقت معامله با خالق آنها به حساب مى‏آید. باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که ما از طریق روابطی که با خلق خدای تعالی داریم و نوع برخورد شایسته و نا شایست، در حقیقت با خدا معامله می کنیم و به خدا نزدیک یا دور می شویم.
تمامی این انسان ها بندگان خدای هستند و او است که همه آن ها را آفریده و آفریدگان خود را دوست دارد و هرگز راضى نمی شود کسی با ایشان به ناحق برخوردى نامناسب و ناشایست داشته باشد، از آن روی یکی از راه های مهم جلب رضایت خویش را در گشاده‏روئى با خلق و تحصیل رضایت مخلوق و خدمت به آن ها، قرار داده.
به خاطر همین پیوند عمیق میان خالق و مخلوق است که در روایات وارد شده است: من لم یشکر المنعم من المخلوقین، لم یشکر الله عزوجل. (عیون اخبار الرضا، ج2 ، ص 24.) کسى که از مخلوق تشکر نمی کند در حقیقت از خالق آنها تشکر نکرده است. این یک قاعده کلی است و کسى که نسبت به مخلوقات الهى ترش روئى نماید، این نوع برخورد، به نوعی ترش رویی با خداوند محسوب می شود.
نگرش توحیدی باعث می شود که ما بسیاری از کینه هایی که نسبت به دیگران داریم فراموش کنیم، دشمنی ها را کنار بگذاریم، اهل گذشت باشیم و بدی های آنان را به دل نگیریم، هرگز با کسی خشونت نورزیم، به خاطر خداوند، درشتی آن ها را تحمل کنیم، با بردباری و مدارا با همگان رفتار نماییم و خوش اخلاق باشیم.
البته ازاین نکته هم نباید غافل شد که صبر در اسلام به معنای زیر بار ظلم رفتن نیست. متأسفانه بسیاری از افراد این دو را با هم خلط کرده اند. صبر به معنای مقاومت و خویشتن داری و مقابله با حوادث و استقامت در راه هدف است. گاهی اقتضای صبر به این است که انسان در مقابل ناملایمات و ناهنجاری ها کوتاه نیاید و با مشکلات و چالش ها و انسان های ستم پیشه و ستیزه جو بجنگد و با سختی موانع را رفع نماید.
قرآن مجید این حق را به افراد داده است که از خود و ناموس شان دفاع کنند و حق خود را بستانند، از این رو با وجود تحریم غیبت و بدگویی از دیگران و پرده دری و فاش کردن عیوب مردم، حداقل یک مورد استثنا کرده و آن صورتی است که کسی مظلوم واقع شده باشد. خداوند می‌فرماید: خدا دوست ندارد کسی با سخنان خود بدی ها را اظهار کند مگر آن که مورد ستم واقع شده باشد.(1 . نساء (4) آیه 148.)

بنابراین کسی که مورد تعرض قرار گرفته و یا به او تهمت زده شده، می‌تواند برای دفاع از خود روشنگری کند و رفع تهمت نماید و یا در صورت ضرورت اقدام به شکایت کند و از ستمی که به او روا شده، آشکارا مذمت و انتقاد کرده و تا حق خود را نگیرد، از پای ننشیند. این اقدام عملی، منافاتی با صبر ندارد بلکه اقتضای صبر و تحمل داشتن همین است که انسان در برابر ناحق ایستادگی کند و در احقاق حق بکوشد.

البته در مواردی که جاهلانه اسائه ادب و افترا صورت گرفته، در قرآن و روایات به عفو و گذشت و چشم پوشی توصیه شده است، مانند آیه اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً؛ هرگاه افراد نادان آن‌ها را مخاطب سازند و سخنان نابخردانه گویند، به آن‌ها سلام می‌گویند و با بی اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند.(فرقان (25) آیه 63.)
به طور کلی براى تقویت حلم و بردبارى و صبر در برابر اخلاقیات ناملایم که با طبع ما سازگار نیست، باید طبق برنامه‏اى جدى به تقویت اراده خود بکوشید و همواره سعى کنید برخود مسلط باشید، در این رابطه راه‏هاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است که در راه درمان آن کاملا جدى باشید و مطالب پیشنهادى را بدون کمترین کاستى به اجرا گذارید:
1. کاملا به خود مطمئن باشید که مى‏توانید روحیه خود را تغییر دهید؛ ولى براى نتیجه گیرى عجول نباشید؛ بلکه با خود فکر کنید باید حداقل یک‏سال بر روى رفتارهاى خود کار کنید و اگر چنین نمودید، حتما پس از آن دگرگونى رفتارى خواهید شد.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. همواره در هر مساله‏اى، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى تحمل آن آماده کنید. این مساله باعث مى‏شود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ایجاد خشنودى نماید. در حالى که اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطى برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد خود را جریمه کنید؛ مثلا تصمیم بگیرید - یا در صورت امکان نذر کنید - که اگر بر سر کسى فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ بدین سان تمرین عملى و خودسازى نموده‏اند.
5. از تفریحات سالم و تقویت کننده اراده؛ مانند کوهنوردى، شنا، دو و پیاده‏روى و گردش در طبیعت و... نیز استفاده کنید.
6. در تصمیم‏گیرى‏ها، حتى‏الامکان با افراد عاقل و پخته مشورت نمایید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
7. بیشتر با افراد خوش خلق و غیر عصبى معاشرت کنید.
8. از موقعیت‏هاى که زمینه تندخویى در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیت‏هایى حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمى‏شود و از موقعیت‏هاى که شما را به تندى نمودن دعوت مى‏کند، دور شوید.
9. قبل از هر عملى، در مورد پیامد آن تفکّر و اندیشه کنید و آن‏گاه اقدام نمایید و با تمرین این راه‏کار و به کارگیرى آن در مورد تمام رفتارها، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
10. به برخى رفتارها و حالاتى که از افراد سر مى‏زند. و شما را به عصبانیت دعوت مى‏کند، توجه نکنید؛ مثلاً اگر کسى با حرف ناروا شما را بر مى‏افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب کنید و حتى گوش ندهید یا محیط را ترک کنید. دیگر به گفته‏هاى او دقت و توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بى‏توجهى و تغافل را پیش گیرید.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتى، ناپسند بودن، غیرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید؛ژ مثلاً روایات، آیات و داستان‏هایى را که در مورد این نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده، مطالعه کنید و بعد در مورد آنها فکر کنید. حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى که خود مرتکب آن شده‏اید، توجه نموده و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور کنید؛ به گونه‏اى که به یک حالت خود هشدارى از درون دست یابید و آثار فردى و اجتماعى و پیامدهاى حیثیتى آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور نموده و قبح آن را براى خود بزرگ جلوه دهید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
12. به هنگام بروز عصبانیت و تندخویى سریع، حالات خود را تغییر دهید؛ مثلاً اگر ایستاده‏اید، بنشینید و اگر نشسته‏اید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشوید و یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از موقعیت دور سازید.
13. از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبت‏هاى متعدد در طول 24 ساعت هرگز غفلت نورزید؛ چه قرآن تأثیر عظیم در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونى دارد. همین طور عبادت‏هاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگى در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمى را از درون به سکوى آرامش مى‏سپارد.
14. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزک با آب سرد بشویید.
15. دیگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نیز با تسلط کامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید تا نرم‏خویى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاکمیت پیدا کند.
16. شرح موارد فوق را در جدولى بنویسید و موارد انجام شده و یا تخلف از آن را یادداشت کنید و همواره سعى کنید موارد تخلف را کاهش داده و بیش از پیش خود را به انجام آنها مقید سازید و حتى قبل از بروز آن موقعیت‏ها و به صورت مستمر، راه‏کارهاى فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. و از آن به بعد، باید میزان موارد پرخاشگرى شما کاهش یابد. آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آنها در طول روز، هفته و... بکاهید و خود تنبیهى را به کار بگیرید.
17. مطالعه کتاب معراج السعاده، مقام سوم، بحث مربوط به غضب و حلم را توصیه مى‏کنم.
اگر انسان در مشکلات و مصائب خویشتن را از دست ندهد، یعنى سخنى و حرکتى برخلاف رضاى خدا نگوید و نکند و پیمانه صبرش لبریز نگردد و سفره مشکلات و سختى‏ها را پیش این و آن باز نکند، صبر نیکو دارد. خداى سبحان در قرآن کریم پیامبران را خصوصا مؤمنین را عموما به صبر دعوت مى‏کند. A{فاصبر صبرا جمیلاً}A. در این آیه پیامبر اکرم(ص) را مخاطب ساخته مى‏فرماید: صبر جمیل پیشه کن و در برابر استهزاء و تکذیب و ازار آنها شکیبا باش.
یا در آیه 18 سوره یوسف که مى‏فرماید: A{... فصبر جمیل والله المستعان على ما تصفون }Aکه از زبان حضرت یعقوب نقل مى‏کند، وقتى به حضرت یعقوب(ع) پیراهن آغشته به خون دروغین یوسف را برادران یوسف نشان دادند فرمود «فصبر جمیل» با این که قلبش مى‏سوخت و جانش آتش گرفته بود و آیات متعدد دیگر که ضمن دعوت به صبر، اجر و ثواب صابران را گوشزد مى‏کند.